Zamek żupny w Wieliczce. Historia, atrakcje, godziny otwarcia, cennik
Myśląc o Wieliczce, większość osób wymieni jako główną atrakcję kopalnię soli, która pełni funkcję muzeum. Jednak częścią kompleksu jest również zamek Żupny, będący niegdyś siedzibą zarządu kopalń w Wieliczce i Bochni. Niewiele osób jest świadomych, iż te dwie kopalnie stanowiły kiedyś jedno przedsiębiorstwo. Zamek w 2013 roku został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Obecnie stanowi muzeum wraz z kopalnią soli w Wieliczce.
Zamek Żupny został zbudowany pod koniec XIII wieku i przez niemal siedemset lat pełnił funkcję siedziby jednego z największych przedsiębiorstw w Europie, Żup Krakowskich. Zamek stanowił centrum życia mieszkańców i pracowników żupy (średniowiecznej jednostki administracyjnej, stanowiącej odpowiednik kasztelanii). W skład kompleksu wchodził sąd, kuchnia, więzienie i kaplica. Tutaj pracownicy żupy rozpoczynali swoją pracę, gdyż górników zwoływano do pracy w zamkowej wieży. Tutaj mieścił się magazyn, z którego wydzielano sprzęt do pracy w kopalni. Także pensje były regulowane w zamku, a najważniejsi urzędnicy żupni zamieszkiwali w zamku na stałe. W czasach działalności kopalni, zamek stanowił centrum życia okolicznej osady. Był to obszerny kompleks, którego poszczególne części zachowały się do dzisiaj.
Na kompleks składa się zamek środkowy, zwany „Dom pośród Żupy”, powstały w XIII –XIV wieku. Pełnił funkcję reprezentatywną. Mieściły się tu w czasach działalności: Izba Grodzka (obecnie Sala Gotycka), Izba Królewska, magazyny soli i kosztowności z żupy. Z kolei obecnie można podziwiać tu wystawy archeologiczne w zachowanych piwnicach zamkowych, a także wystawy historyczne i okazjonalne. W tej części znajduje się także wystawa największego zbioru solniczek – cennych, małych i niezwykłych rękodzieł; Zamek Północy z XIV – XV wieku, w którym na piętrze ulokowane były mieszkania urzędnicze oraz kaplica świętego Stanisława (dobudowana w przedziale XVI wiek – II połowa XVII wieku). Na parterze z kolei mieściły się więzienie żupne, łojownia, skład narzędzi, schowki kościelne. W wieku XIX budynek został poszerzony o drewniany ganek. Obecnie część ta pełni funkcję siedziby Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka. Poza tym znajdują się tu archiwa salinarne, księgozbiory, biblioteka, pracownie naukowe oraz kawiarnia; Kolejną częścią jest Zamek Południowy z połowy XIX wieku, gdzie mieściły się mieszkania wartowników, wozownia i magazyn oraz kancelaria. Obecnie pełni funkcję sal wystawowych dla wystaw okazjonalnych i edukacyjnych. Ulokowane są tu także pracownie oraz restauracja; Do kompleksu przynależała także kuchnia żupna z XV wieku, będąca pierwowzorem stołówki w Polsce. Kuchnia do lat 80. XVI wieku pełniła swoją funkcję; Ostatnim elementem kompleksu była baszta, zbudowana w XIV wieku wraz z częścią murów obronnych miasta. Mury zbudowano z piaskowca beskidzkiego, otaczały teren zamku. W skład murów wliczano dziewiętnaście baszt i dwie bramy wjazdowe – jedna od strony północnej, druga od południowej. W baszcie znajdowało się więzienie oraz mieszkanie lokalnego kapelana.
W 1945 zamek poniósł duże szkody, częściowo zniszczony przez lotnictwo radzieckie. Jednak z inicjatywy Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka został wyremontowany i ponownie udostępniony do użytku dla zwiedzających w 1985 roku. Obecnie zamek wraz z kompleksem kopalnianym stanowi główną atrakcję regionu dla odwiedzających Małopolskę turystów. Zamek można zwiedzać codziennie, prócz poniedziałków. W okresie maj – wrzesień otwarty jest od 9 do 20, zaś w miesiącach październik – kwiecień w godzinach 8.30 – 15. 30. W okresie świątecznym zamek jest nieczynny.
Ceny biletów zaczynają się już od 5 zł i są to bilety ulgowe. Bilet normalny to koszt 8 zł, rodzinny (2 dorosłych i 2 dzieci) – 15 zł. Istnieje możliwość zwiedzania z przewodnikiem. Obowiązuje dodatkowa opłata w wysokości 45 zł i konieczność rezerwacji poprzez kontakt telefoniczny. Bilety w soboty są bezpłatne. W cenie biletów można zwiedzać zamek, obejrzeć wystawy czasowe oraz ekspozycje stałe, a także szyb, basztę i dziedziniec. Czas zwiedzania szacowany jest na około 45 minut.
Na stronie internetowej muzeum w Wieliczce podgląd 3D, wirtualne zwiedzanie i plan interaktywny zamku, dzięki czemu możemy zapoznać się z układem i atrakcjami zamku oraz aktualnymi wystawami. Na stronie oraz na miejscu znajduje się sklep, w którym można zakupić upominki, pamiątki oraz wydania książkowe w atrakcyjnych cenach.